Văn học đô thị Việt Nam chỉ thực sự có và triển nở từ 1932. Khi xã hội hình thành các yếu tố dân sự: báo chí xuất bản tương đối tự do, văn chương từ chỗ văn hóa quà tặng thành văn hóa hàng hóa, tầng lớp trí thức Tây học như là chủ/khách thể của văn học mới ra đời.

Văn chương từ chỗ con thuyền, cỗ xe chở đạo chuyển sang khám phá cái đẹp hoặc đi tìm những khoái cảm thẩm mỹ. Rồi cái đẹp cũng từ chỗ chủ yếu là cái thần mở cửa sang cái thực, khiến ra đời một dòng văn học mới là tả chân, hay tả thực, hay hiện thực chủ nghĩa. Từ nhu cầu này mà ra đời văn xuôi nghệ thuật, tiêu biểu là tiểu thuyết, một thể loại văn học của thời hiện đại và, dĩ nhiên, có tính hiện đại trong nghệ thuật biểu hiện của nó.

Chuyển đổi không gian

Tiểu thuyết ra đời như là một chuyển đổi không gian. Trước hết là không gian địa lý: những câu chuyện được chuyển từ nông thôn ra thành thị với những khung cảnh mới, những nhân vật mới. Nhưng, quan trọng hơn, là chuyển đổi không gian xã hội. Quan hệ người - người ở làng quê trước đây chủ yếu theo gia đình, họ tộc và láng giềng, thì nay ở thành phố chủ yếu theo quyền lợi và sở thích, thúc đẩy phát triển con người cá nhân. Dần dần hình thành tư duy tiểu thuyết, không đơn tuyến như truyện, mà phức hợp, đa tuyến, thậm chí đa hệ và, cuối cùng, mang tính thế sự. Đó là tính hiện đại của tiểu thuyết như là một sản phẩm của đô thị.

Tiểu thuyết 1932-1945 mang đầy đủ các điểm mạnh yếu của “thuở ban đầu”. Nó không còn như tiểu thuyết chương hồi, hoặc ít nhiều tiểu thuyết Hồ Biểu Chánh, sắp xếp các sự kiện theo thời gian biên niên, mà theo thời gian nghệ thuật, nhân vật không chỉ là một cỗ máy hành động, mà là con người có nội tâm phong phú. Nhưng bản chất của nó vẫn là viết về sự phiêu lưu, tức câu chuyện vẫn là tính thứ nhất. Và, để tránh sự trùng lặp, nhà văn phải tìm đến những câu chuyện khác nhau. Bởi thế hình thành các loại hình tiểu thuyết chủ yếu theo đề tài như tiểu thuyết lịch sử, phong tục, đường rừng, trinh thám, gia đình, giáo dục, luận đề, xã hội… Ở mỗi loại hình kể trên đều có những nhà văn tiêu biểu, như Nguyễn Triệu Luật cho tiểu thuyết lịch sử, Nguyễn Công Hoan cho tiểu thuyết tả chân xã hội, Nhất Linh cho tiểu thuyết luận đề, Phạm Cao Củng cho tiểu thuyết trinh thám, Đái Đức Tuấn cho tiểu thuyết đường rừng...

Có lẽ, cuốn tiểu thuyết tiêu biểu vừa là về đô thị vừa là của đô thị trong giai đoạn này là Số đỏ của Vũ Trọng Phụng, giễu nhại cuộc sống của đô thành Hà Nội đang ào ạt Âu hóa. Cũng viết về đời sống đô thị, Sống mòn của Nam Cao lui về một trường học ngoại ô với mấy anh giáo khổ. Tính đô thị của tiểu thuyết Nam Cao không thể hiện ở sự kiện, mà ở tâm lý nhân vật. Nhà văn có tính đô thị nhất ắt hẳn là Nhất Linh. Tiểu thuyết Nhất Linh chú trọng đến vấn đề giải phóng cá nhân, đề cao cuộc sống cá nhân. Từ Đoạn tuyệt, tiểu thuyết luận đề xã hội, ủng hộ cá nhân, nhất là phụ nữ, rời bỏ sự áp bức gia đình đến Bướm trắng đề cao quan niệm cá nhân chủ nghĩa, Nhất Linh đã chạm đến tiểu thuyết hiện đại chủ nghĩa, gần với A. Gide.

Chuyển đổi hệ hình

Tiểu thuyết vẫn tiếp tục phát triển theo hướng hiện đại chủ nghĩa, thậm chí chạm tới hậu hiện đại. Ảnh: TL

Con đường mà tiểu thuyết Nhất Linh, phần nào Nam Cao, dừng bước thì lại được tiếp tục ở thành thị miền Nam giai đoạn 1954-1975. Bấy giờ miền Nam trở lại tình trạng liên thông với thế giới như hồi trước 1945, tạo điều kiện cho văn nghệ sĩ tiếp thu những trào lưu văn chương đương đại. Nhất là với thế hệ sinh viên, ít nhiều hoạt động văn học, ở Hà Nội tạm chiến di cư vào Nam, như Mai Thảo, Doãn Quốc Sỹ, Thanh Tâm Tuyền… Đến đất mới, họ kiên quyết “chôn thơ mới, chôn tiểu thuyết Tự lực Văn đoàn” để xây dựng một văn chương mới, hiện đại chủ nghĩa. Tiểu thuyết của họ, bởi vậy, là sự phiêu lưu của cái viết, tức lúc này cách kể một câu chuyện quan trọng hơn bản thân câu chuyện. Cũng câu chuyện về Âu hóa như Số đỏ, nhưng Thời thượng của Mai Thảo thì đã rất khác về cách viết. Còn Hồi chuông tắt lửa của Thế Nguyên, Gia tài người mẹ của Dương Nghiễm Mậu, Đêm ngủ ở tỉnh của Hoàng Ngọc Biên thì được viết theo lối hiện tượng học, hoặc theo kiểu tiểu thuyết mới. Như vậy, tiểu thuyết thành thị miền Nam 1954-1975 đã sớm chuyển đổi hệ hình, từ tiền hiện đại chủ nghĩa sang hiện đại chủ nghĩa, trong khi miền Bắc và sau đó cả nước bước nhảy này chỉ thực hiện được từ Đổi mới và Mở cửa, 1986.

Những sáng tác tiền Đổi mới, nếu không kể thời điểm xuất bản, phải nói đến Những ngã tư và những cột đèn (viết 1966, in 2010). Ở tiểu thuyết này Trần Dần sử dụng nhiều thủ pháp hiện đại chủ nghĩa cho một nội dung có câu chuyện rõ ràng. Sau đó là Nguyễn Minh Châu với Phiên chợ Giát. Thực sự chỉ đến Nguyễn Huy Thiệp với những truyện ngắn mang tính tiểu thuyết, sau đó là Phạm Thị Hoài, rồi Nỗi buồn chiến tranh của Bảo Ninh thì lúc này cả nước mới có tiểu thuyết hiện đại chủ nghĩa. Sau thời Đổi mới, một cuộc cách mạng từ trên xuống, ngắn ngủi, văn chương Việt Nam chuyển sang thời hậu Đổi mới, một cách mạng từ dưới lên, có tính cá nhân và tự giác. Tiểu thuyết vẫn tiếp tục phát triển theo hướng hiện đại chủ nghĩa, thậm chí chạm tới hậu hiện đại. Như Cõi người rung chuông tận thế, SBC săn bắt chuột của Hồ Anh Thái, Đi tìm nhân vật, Giã từ bóng tối của Tạ Duy Anh, Trí nhớ suy tàn, Thoạt kỳ thủy, Ngồi của Nguyễn Bình Phương… Đặc biệt là những tiểu thuyết viết về đô thị, hay có khung cảnh đô thị của Nguyễn Việt Hà (Cơ hội của Chúa, Khải huyền muộn, Ba ngôi của người), của Đặng Thân (3.3.3.9, Những mảnh hồn trần), của Thuận (Phố Tàu, T mất tích…), của Đỗ Phấn...

Chưa thành nhịp mạnh

Trải gần một thế kỷ, tiểu thuyết đô thị Việt Nam nói riêng và văn học đô thị Việt Nam nói chung chưa phải là một nhịp mạnh của văn học Việt Nam. Điều này hẳn do đô thị Việt Nam chưa phải là nguyên nhân/kết quả của một xã hội dân sự. Bởi thế, từ Vũ Trọng Phụng đến Nguyễn Huy Thiệp vẫn còn y nguyên cái nhìn đô thị qua sự hoài niệm nông thôn. Một cái nhìn tiêu cực khác về đô thị Việt Nam đến từ những nhà văn có điều kiện học tập hoặc sống ở những đô thị hiện đại, “chuẩn”, ở nước ngoài như Phạm Thị Hoài, Thuận. Không nhiều người như Nhất Linh thời Tự lực Văn đoàn, phần nào Nguyễn Việt Hà hôm nay, khẳng định mặt tích cực của thành phố để mà hiện đại hóa tiểu thuyết của mình. Tuy nhiên, chỉ ở những nhà văn nào có sự chuyển đổi tâm thức, thay đổi cái nhìn nghệ thuật, cái nhìn thế giới thì sự hiện đại hóa nghệ thuật mới hy vọng thành công, cái thủ pháp mới từ kỹ thuật trở thành nghệ thuật.

Đỗ Lai Thúy
Nguồn: Người Đô Thị

Các bài viết khác

• Thế giới cổ tích u sầu đẹp đẽ của Oscar Wilde
• PHÁT ĐỘNG CHƯƠNG TRÌNH "SÁCH CHO TRẠI GIAM"
• Tác giả trẻ gốc Việt thắng giải thơ lớn nhất Anh quốc
• Xuất bản tiểu thuyết của Trần Dần ở Hàn Quốc
• Đình chỉ phát hành sách mới của Tạ Duy Anh vì đen tối, u ám
• Giới xuất bản trong nước vẫn e dè với sách đoạt giải thưởng
• Sự chuyển đổi của người viết trẻ
• Thị trường sách đang mất cân đối
• Những điều các bậc cha mẹ có thể học được từ tiểu thuyết ‘Giết con chim nhại’
• Nhà văn Umberto Eco: Từ triết gia tới nhà văn ăn khách trên thế giới
• Xem thêm các bài viết khác >>