Bao gồm nhiều nhóm địa phương, cư trú chủ yếu tại các tỉnh Đắc Nông, Đắc Lắc và một phần ở Bình Phước, Lâm Đồng hiện nay, người M’nông (nhóm Gar) từng sớm được thế giới bên ngoài biết đến qua tác phẩm nổi tiếng Chúng tôi ăn rừng của Georges Condominas. Những năm gần đây, những người đọc sách càng ngạc nhiên, khâm phục hơn khi biết rằng, cộng đồng này là sở hữu chủ của hàng trăm sử thi độc đáo, đã được xuất bản. Luật tục là một giá trị khác, góp phần làm nên những nét riêng về văn hóa của tộc người M’nông.

Theo các tác giả, luật tục M’nông chính thức được phát hiện lần đầu tiên năm 1987. Từ hơn 50 điều ban đầu, khi xuất bản thành sách, công trình đã tập hợp được 215 điều, chủ yếu là sản phẩm tinh thần được sưu tầm từ nhóm M’nong ở Đắc Nông.

Căn cứ vào nội dung, các điều luật (song ngữ M’nông – Việt) trong sách được chia thành 8 chương, cụ thể:

Chương I: Về các tội và việc xét xử: 20 điều
Chương II: Về quan hệ với thủ lĩnh: 21 điều
Chương III: Về quan hệ cộng đồng: 29 điều
Chương IV: Về phong tục tập quán: 30 điều
Chương V: Hôn nhân và quan hệ nam nữ: 49 điều
Chương VI: Quan hệ gia đình: 20 điều
Chương VII: Về quan hệ sở hữu: 20 điều
Chương VIII: Về việc xâm phạm thân thể người khác: 26 điều

Giống như luật tục Êđê, trong sưu tập này, số lượng các điều khoản liên quan đến cộng đồng và gia đình của luật tục M’nông chiếm tuyệt đại bộ phận; chỉ có 20 điều dành cho quan hệ sở hữu. Ra đời và tồn tại trong xã hội tiền giai cấp, luật tục M’nông phản ảnh một phần nét đặc trưng của cộng đồng này. Sự khác biệt ấy, đến nay một phần vẫn còn tồn tại như những hồi quang, nhưng khá rõ ràng trong cuộc sống thực.

Khi chưa có nhà nước và pháp luật, luật tục giữ vai trò cực kì quan đối với đời sống của các tộc người thiểu số Tây Nguyên. Người M’nông quan niệm rằng, mọi tội phạm đều phải được xét xử, bởi:

Lửa đã cháy thì dập mới tắt
Nước đã chảy thì đắp mới cạn
Các tội phạm phạt đền mới hết

Mục đích của việc ấy là:

Anh và em mới được đoàn kết
Cha và con mới được thuận hòa
Bà con ta mới được thân ái

Ngược lại, nếu không xử phạt:

Anh em sẽ thù hận nhau
Cha và con sẽ chửi rủa nhau
Vợ và chồng có tội với nhau

Ngoài ra, xử phạt hẳn còn là:

Để cho thần khỏi phạt
Để con ma khỏi quấy…

Luật tục M’nông đề cao sự hòa giải song cũng có một hệ thống khá phong phú các qui định cần thiết về hình phạt từ nhẹ đến nặng. Tùy theo mức độ vi phạm mà người bị phạt có thể phải đền bằng các tài sản, như nô lệ, chiêng ché, voi hay đơn giản hơn là thực hiện các nghi lễ có dâng cúng heo, gà…

Giống như các tộc người khác trong khu vực, việc xử phạt của đồng bào M’nông luôn tôn trọng chứng cứ và được thực hiện một cách chặt chẽ. Luật tục M’nông cho rằng:

Không nên ép buộc bằng mồm
Đừng nên hù dọa bằng lời
Không nên đàn áp bằng lực

Khi phát hiện người có tội cần phải phạt, hai bên không được tự xử mà trước tiên người già sẽ được mời đến “bàn bạc xem xét”, việc lớn hơn sẽ do nhiều người hay cả cộng đồng “mổ xẻ” trước khi có quyết định cuối cùng. Luật tục M’nông chỉ ra rằng việc “phạt vạ người trước khi xét xử” chẳng khác gì:

Đánh con ếch đánh lén
Đánh con cá đánh lén
Tự tiện phạt vạ một người
Kể như đàn áp một người

Nếu ai đã từng tham dự ít nhất một phiên xử phạt bằng luật tục ở các cộng động người thiểu số Tây Nguyên sẽ thấy rằng các điều được ghi trong cuốn sách luật tục M’nông này thực sự là những áng văn vần chứa đựng nhiều hình ảnh và cũng không kém phần sâu sắc. Khép lại bài giới thiệu sơ lược này, xin trích một số điều liên quan đến việc xử phạt đàn bà góa tái giá để độc giả cùng tham khảo:

Nếu chưa đầy một năm
Nếu tháng chưa đủ
Mồ chưa khô, mái nhà chưa rách
Nước mũi chưa cạn
Nước mắt chưa khô
Đi lững thững như bước chân treo
Như gấu ăn ong chỉ xé bằng răng
Đàn bà góa lấy chồng trái luật
Đàn bà góa mối tình trái phép
Múc nước uống, múc cả con đỉa
Thả đàn trâu, thả chung với cọp
Nhà bị cháy trong cơn gió to
Làm ô uế mồ mả của chồng
Đền ba ché một lợn là đủ…

Nguyễn Quang Tuệ