Khí phách Thăng Long trong tiểu thuyết lịch sử của Hoàng Quốc Hải

Tôi nhớ, những tập đầu của bộ tiểu thuyết “Bão táp triều Trần” của nhà văn Hoàng Quốc Hải đã hiện diện trên giá sách của gia đình tôi từ khi tôi chưa đầy hai mươi tuổi. Quả thực, ngày ấy, điều cuốn hút tôi nhất ở bộ tiểu thuyết đó là cách viết sinh động, giàu hình ảnh của tác giả. Sau này khi lớn hơn, đọc lại các chương sách trong bộ tiểu thuyết về thời Trần và mới đây, được đọc một phần bộ tiểu thuyết về nhà Lý do ông viết, tôi thấy bối cảnh xã hội của những triều đại ấy mở ra trong sự hình dung của tôi rộng lớn hơn nhiều, các sự kiện có tầm vóc lớn hơn, được phản chiếu qua nhiều chiều hơn và tôi phần nào khám phá ra những thông điệp mà nhà văn Hoàng Quốc Hải gửi gắm trong các con chữ…

Có thể nói bộ tiểu thuyết “Bão táp triều Trần” và bộ “Tám triều vua Lý” là hai bộ tiểu thuyết lịch sử đồ sộ nhất mà một nhà văn đương đại của Việt Nam viết ra. Qua hơn sáu nghìn trang tiểu thuyết, Hoàng Quốc Hải đã phục dựng rất sinh động bốn trăm năm tồn tại của hai thời đại hào hùng nhất, vẻ vang nhất trong lịch sử dân tộc ta. Hơn cả những bức tranh sinh động, đó là những thước phim hiện ra trước mắt người đọc với đầy đủ các yếu tố làm nên cuộc sống, từ không khí, thời tiết, quang cảnh đến tâm trạng, hoạt động của con người. Đó là cảnh thời bình với không khí của một buổi sáng yên ả của “sóng nắng” và gió gợn mặt hồ, là một cuộc đua thuyền với những tay trải cơ bắp nổi cuồn cuộn, là những đám cưới dân dã, những buổi mạn đàm của các bậc cao niên dưới mái đình làng, là mái tóc trái đào của trẻ nhỏ, cách nhai trầu của người già, vv. Đó là cảnh thời chiến được mô tả chi tiết, từ sự dồn đẩy của những động cơ chiến tranh, không khí chuẩn bị của cả bên ta và địch, các diễn biến khi âm ỉ, lúc hỗn loạn của chiến trường, những mưu mô, chiến lược, kế sách, những vị tướng anh hùng, những người lính dũng mãnh, những kẻ hèn mạt. Được hỏi, “Ông hư cấu lịch sử đến mức nào?”, Hoàng Quốc Hải trả lời: “Đến chân thực”. Quả thật, nhập tâm vào những trang tiểu thuyết lịch sử của Hoàng Quốc Hải người đọc tưởng như chính tác giả đã sống ở thời ấy, là nhân chứng của những sự kiện lịch sử ấy, đồng thời được trải nghiệm sự cuốn hút mà sự kết hợp giữa văn chương và lịch sử tạo nên.

Những con chữ trong tiểu thuyết lịch sử của Hoàng Quốc Hải không chỉ có nhiệm vụ phục dựng hình ảnh, không khí, sự kiện của quá khứ mà còn mang một sứ mạng quan trọng hơn. Đó là tôn vinh những tinh hoa của người Việt ta từ bao đời nay. Tinh hoa đó là truyền thống văn hóa, lòng yêu nước, lòng tự tôn dân tộc, ý chí quật cường trong dựng nước và giữ nước thể hiện qua những việc làm thiết thực, từ những chiếu dụ của một vị vua như chiếu dụ miễn thuế cho dân hai đợt, mỗi đợt ba năm của Lý Thái Tổ, đến những chính sách, những việc làm của bộ máy điều hành nhà nước ở thời Lý giúp hòa hợp được cả ba tôn giáo lớn trong bối cảnh nhiều nơi trên thế giới xảy ra chiến tranh tôn giáo tàn khốc. Đó là những lễ hội ở cấp làng xã, cấp quốc gia với áo mũ, cờ, trống, ca vũ, không lai căng, pha tạp mà thuần chất Việt, đặc trưng của người Việt. Đó là những gương mặt anh hùng như Lý Thường Kiệt, Phạm Ngũ Lão, Trần Hưng Đạo, Trần Quang Khải, Trần Khánh Dư, các liệt nữ như Huyền Trân Công Chúa, An Tư Công Chúa, những nhà lãnh đạo có trí và tâm soi sáng cả đương thời và hậu thế như Lý Thái Tổ, Trần Nhân Tông… Đó là tinh thần hiếu học, trọng nghĩa, khuyến tài, là truyền thống con kính trọng và hiếu thuận với cha mẹ, dân đồng lòng phò vua, là không khí sục sôi tinh thần quyết tâm giữ nước trước họa xâm lăng. Vì sao Hoàng Quốc Hải lại chọn viết về nhà Trần? Bởi vì đó là một thời đại hưng thịnh vào bậc nhất trong bốn nghìn năm lịch sử của nước ta nhưng cũng là bởi những người dân đất Việt của thời Trần đã ba lần đánh thắng quân Mông Nguyên, những kẻ xâm lược hùng mạnh và ngang ngược lúc bấy giờ đã chinh phục cả châu Âu, châu Á. Và tại sao sau khi viết bộ tiểu thuyết về thời Trần ông lại viết về thời Lý? Đó là bởi thời Lý là một ví dụ tiêu biểu của sự hưng thịnh, sự thành công trong công cuộc dựng nước và giữ nước, là thời đại đã để lại những bài học sinh động và sâu sắc về sự đoàn kết dân tộc, đoàn kết tôn giáo, sự thu phục lòng dân, dựa vào sức dân, vì dân, những bài học vẫn còn nguyên giá trị lớn lao trong thế sự hiện tại.

Hoàng Quốc Hải, trong một cuộc trả lời phỏng vấn, đã ví người viết tiểu thuyết lịch sử như người đi tìm những vỉa quặng trong lớp trầm tích của thời gian. Như tôi biết, hành trình đi tìm những “vỉa quặng” lịch sử của nhà văn Hoàng Quốc Hải đầy gian khổ và khó khăn. Các tài liệu gốc của nước ta từ thế kỷ 14 trở về trước rất hiếm bởi vì năm 1407, khi giặc Minh xâm lược nước ta chúng đã gây ra cuộc tàn sát văn hóa bạo tàn, đốt phá tất cả các sách do người Việt viết. Để tìm các tài liệu lịch sử về nhà Lý, nhà Trần còn sót lại hoặc đã được khôi phục và lưu truyền, Hoàng Quốc Hải đã mất rất nhiều công điền dã từ khắp trong Nam ngoài Bắc, thậm chí tìm kiếm ở các kho sử liệu của nước ngoài. Với ông để có một cái nhìn công tâm đối với lịch sử, chúng ta không chỉ nên dựa vào sách sử của nước nhà mà nên tham khảo các tài liệu lịch sử của các nước có liên quan đến lịch sử nước ta như Trung Quốc, Nhật Bản, Hàn Quốc... Trong một buổi sáng ngồi uống trà cùng ông tôi được biết ông đang viết hai tập bổ sung cho bộ tiểu thuyết về nhà Trần. Ông nhắc đến sự kiện quân Nguyên kéo vào bến Vân Đồn cuối năm 1287 và Trần Khánh Dư đã cầm quân chặn giặc nhưng không thành công để rồi sau đó xin vua ba ngày lập công chuộc tội. Ông nói, chỉ có thể giải thích việc Trần Khánh Dư để thua là mưu của quân ta bởi vì ta làm như vậy  địch tưởng thế ta yếu, địch lơ là không phòng bị, nhờ thế quân ta sau đó mới đại thắng. Qua ví dụ đó tôi có thể hình dung ra công việc của một người viết tiểu thuyết lịch sử: Không chỉ tái hiện lịch sử mà phải làm rõ lịch sử, phải trả lời cho bạn đọc các câu hỏi một sự kiện nào đó vì sao lại diễn ra và diễn ra như thế nào.

Khi đọc tiểu thuyết lịch sử của Hoàng Quốc Hải, tôi đã có lần gọi điện cho ông, hỏi rằng liệu ông có thể thay bớt các từ Hán-Việt, các tiếng cổ lạ lẫm đối với những độc giả trẻ như tôi hay không, hoặc ông có thể bổ sung phần giải nghĩa cho những chữ ấy? Ông trả lời rằng khi viết ông có tính đến điều đó, thậm chí đã cân nhắc rất kỹ chỗ nào có thể thay thế, hoặc đặt chú thích được, nhưng ông cũng chỉ ra rằng ngôn ngữ cũng là một phần biểu hiện của văn hóa một thời. Cũng có người đang đọc tập một của bộ “Tám triều vua Lý” có hỏi Hoàng Quốc Hải rằng sử viết vua Lê Long Đĩnh chết năm 1009, và cùng năm đó Lý Công Uẩn lên ngôi, năm 2010 đã dời đô từ Hoa Lư về Thăng Long, chẳng lẽ quá trình dời đô, từ việc nảy ra ý tưởng, suy ngẫm và cân nhắc để đi tới quyết định, đến việc chọn địa điểm, xây cất các cung điện chỉ diễn ra trong vòng một năm thôi ư? Hoàng Quốc Hải có cách lý giải riêng của ông, cho thấy ông đã tìm hiểu sâu vấn đề, nhưng các câu trả lời của ông cũng gợi ý rằng người đương thời khi nhìn lại lịch sử đều có quyền và có cách đánh giá của riêng mình đối với các sự kiện đã diễn ra. Tôn trọng lịch sử nhưng không để nó chi phối, đó là quan điểm của ông. 

Hoàng Quốc Hải nói rằng ông đã dành ba mươi năm với biết bao tâm huyết viết ra hai bộ tiểu thuyết về nhà Trần và nhà Lý trước hết là để tri ân tổ tiên, sau đó là để nhắn nhủ với bạn đọc rằng mỗi tấc đất của nước Việt Nam ta đều thấm máu cha ông. Là một độc giả trẻ tôi cảm thấy thực sự biết ơn ông đã cho tôi “giải trí với lịch sử”, đồng thời mang đến cho tôi những bài học dễ tiếp thu hơn, sinh động hơn nhiều so với những bài học lịch sử mà tôi đã từng học ở trường phổ thông.