Đạo văn, hiểu đúng theo nghĩa đối dịch là ăn cắp văn chương của người khác. Và có thể nói đây là ngón nghề xuất hiện khá muộn ở Việt Nam.

Xưa kia, các tác gia làm sách lưu truyền hậu thế chủ yếu bằng chép tay hay khắc in ở các cơ sở tư nhân, không ai chứng nhận tác quyền. Thế mà chẳng ai sao chép, trộm cắp của ai. Ngược lại, lịch sử văn học Việt Nam để lại khá nhiều tác phẩm khuyết danh. Một số tác phẩm giá trị gây tranh cãi về tác giả, nhưng đều do nguyên nhân khách quan. Mấy ngàn năm chế độ phong kiến cho tới gần trọn thế kỷ XX, khái niệm đạo văn dường như hãy còn xa lạ, hãn hữu với môi trường văn chương, học thuật dựa trên nền tảng tài năng, ý thức sáng tạo và lòng tự trọng của người cầm bút.

Thời của đạo văn. Ảnh minh họa

Từ điển thường đi sau thực tế ngôn ngữ đời sống một bước (dài, ngắn tùy khả năng cập nhật). Nhưng, những gì các nhà biên soạn thu thập và giải nghĩa chính là con dấu xác nhận cho vấn đề nào đó từng tồn tại, diễn ra trong xã hội đương thời. Các cuốn từ điển tiếng Việt tên tuổi xuất bản ở Việt Nam trước năm 1945 (như: Từ điển Việt-Bồ-La-A.D.Rhodes; Đại Nam quấc âm tự vị-Huình Tịnh Paulus Của; Việt Nam tự điển-Hội khai trí Tiến Đức, Hán Việt từ điển-Đào Duy Anh...) thu thập rất nhiều loại “đạo”, chủ yếu là “đạo” của cải vật chất, và không thấy có từ “đạo văn”. Riêng Hán Việt từ điển-Đào Duy Anh (xuất bản lần đầu năm 1932) có từ “đạo thi” giảng theo nghĩa hẹp: “Dùng trộm câu thơ của kẻ khác”.

Sau Đào Duy Anh có Từ điển Việt Nam (Thanh Nghị-Vĩnh Bảo-Sài Gòn 1951): “đạo văn (đt) đánh cắp văn”. Việt Nam tự điển của Lê Văn Đức xuất bản ở miền Nam trước 1975 có từ “đạo văn” với nghĩa “chép văn của người khác làm văn của mình”. Tuy nhiên ở miền Bắc, các cuốn Từ điển tiếng Việt, Từ điển tiếng Việt thông dụng, Đại từ điển tiếng Việt, Từ điển từ và ngữ Việt Nam do các tác giả Văn Tân, Hoàng Phê, Nguyễn Như Ý, Nguyễn Văn Đạm, Nguyễn Lân... chủ biên hoặc biên soạn, ấn hành những năm 1968, 1995 đến 1998-2000 vẫn chưa thấy từ “đạo văn” xuất hiện.

Xã hội phát triển, thời đại Internet, các loại sách báo, tạp chí, loại hình xuất bản bung ra. “Trăm hoa đua nở, trăm nhà đua tiếng”. Nhiều tài năng sáng tạo xuất hiện, nhưng thành phần bất tài, lưu manh chữ nghĩa ăn theo cũng không ít. Năm 2000, Từ điển tiếng Việt (Hoàng Phê) tái bản, lần đầu tiên thu thập từ “đạo văn”, nhưng kèm lời chú “ít dùng” và giảng theo nghĩa hẹp: “Lấy hoặc căn bản lấy sáng tác văn học của người khác làm của mình”.

Giống từ điển của Lê Văn Đức, ở đây nhà biên soạn (dường như) đã tránh không đối dịch từ “đạo văn” [ăn cắp văn] trước khi giảng nghĩa từ. Nếu Lê Văn Đức dùng từ “chép văn” thì Từ điển Tiếng Việt Hoàng Phê lại thay “ăn cắp văn” bằng “lấy sáng tác văn học” để mô tả khá “lịch sự”, nhẹ nhàng hành vi “đạo văn”. Mặt khác, cái mở ngoặc “ít dùng” (Từ điển Hoàng Phê) phản ánh môi trường của văn chương, học thuật sáng tạo ở Việt Nam ít nhiều còn trong sạch. Tuy nhiên, dấu ấn “rơi rớt” đó sẽ mau chóng bị chuyện lưu manh văn chương, chữ nghĩa xóa nhòa... Bởi dường như thời của hai chữ “đạo văn” đã đến!

Chỉ thời gian ngắn, từ “đạo văn” được hầu hết các cuốn từ điển tiếng Việt ghi nhận và thành từ thông dụng xuất hiện trên báo chí, ngôn ngữ đời sống hàng ngày. Thậm chí trở thành vấn đề nhức nhối của văn chương, học thuật (gõ hai chữ “đạo văn” trên google sẽ có hiển thị hơn 1 triệu kết quả). Từ điển tiếng Việt xuất bản 2005 (Nguyễn Kim Thản-Nguyễn Đức Dương-Hồ Hải Thụy): “Đạo văn: Lấy cắp lời văn từ tác phẩm (đã công bố) của tác giả để đưa vào sáng tác của bản thân”. Ở đây, nhà biên soạn đã mạnh dạn dùng từ “lấy cắp” để chỉ thẳng bản chất vấn đề. Tuy nhiên “chép văn”, “lấy sáng tác văn học” hay “lấy cắp lời văn” đều mới chỉ nghĩa hẹp của “đạo văn”. Bởi thế, lần tái bản năm 2007, Từ điển tiếng Việt (Hoàng Phê) giảng nghĩa rộng hơn: “đạo: lấy hoặc căn bản lấy sáng tác của người khác làm thành của mình: đạo văn, đạo thơ, đạo nhạc”. Thế nhưng, cố gắng cập nhật của các nhà biên soạn từ điển dường như vẫn không theo kịp tốc độ phát sinh của các loại “đạo” trong thời buổi loạn sách báo, các loại hình xuất bản.

“Đạo luận án” có thể xếp vào hàng đại bợm, sẵn sàng bê nguyên xi hàng chục trang viết của người khác. “Đạo nhạc” ưa hành nghề ở phương xa, cuỗm đồ của người ngoại quốc về lắp ghép. Chỉ đến khi có người tình cờ nghe ca khúc ngoại quốc mới phát hiện ra. “Đạo thơ” có khi là ý tứ, cảm xúc, một vài từ, vài câu, cho đến cả khổ, bài thơ rồi ung dung đem in báo, dự thi… “Đạo báo”, xào xáo tin tức diễn ra thường ngày ở nhiều cấp độ. “Đạo ý tưởng” tinh vi và rất khó bề kiểm soát... Thời buổi Intetnet, báo mạng phát triển trở thành mảnh đất lý tưởng cho “đạo văn” hành hoành. Chỉ cần vài cái nhấp chuột, kẻ “đạo văn” đã biến sản phẩm trí tuệ của người khác thành của mình, không mất chút mồ hôi, công sức. Hai tiếng “đạo văn” trở thành nỗi ám ảnh của những người cầm bút sáng tạo chân chính.

Người xưa thật tài tình, tinh tế khi dùng hình ảnh một người nhỏ nước dãi thèm muốn và cái liễn đựng thức ăn để làm nghĩa biểu đạt hành vi “đạo” trong chữ Hán. Thực tế, hành vi trộm cắp dù là của cải vật chất hay sản phẩm trí tuệ đều có chung một điểm giống nhau: “nhòm ngó, thèm thuồng và cuối cùng không cưỡng nổi ý đồ chiếm đoạt cái của người khác làm của mình”. Bởi vậy, có thể nói, trên đời có bao nhiêu loại trộm cắp, trong văn chương, học thuật có bấy nhiêu loại “đạo”. Điều đáng nói, phần lớn các vụ “trọng án” lại chỉ được lật tẩy một cách tình cờ tựa như cách phát lộ một di chỉ khảo cổ vậy.

“Nạn đạo văn” diễn ra tràn lan trong thời gian qua có một nguyên nhân không nhỏ, đó là luật pháp không nghiêm, thiếu cụ thể. Ở các nước phát triển, tội đạo văn (tiếng Anh: plagiarism) có thể bị đuổi học, phạt tiền, truy tố, tiêu tan sự nghiệp. Với sinh viên, nhẹ thì bị trừ điểm, đánh trượt, tạm đình chỉ việc học, nặng thì bị buộc thôi học, ghi vào hồ sơ lý lịch, học bạ như là một vi phạm nặng về đạo đức. Nếu đang làm việc sẽ bị giáng chức, nặng hơn là sa thải và khó có cơ hội tìm việc làm nơi khác. Tên tuổi người vi phạm sẽ bị thông báo rộng rãi trong giới học thuật, khiến cơ hội công bố các công trình nghiên cứu hầu như khép lại. Nếu bị kiện, người vi phạm có thể sẽ bị xử theo tội danh hình sự. Với một sản phẩm sáng tạo, điều trước tiên người ta phải nhờ đến hệ thống dịch vụ kiểm tra để phát hiện hoặc giúp người cầm bút chuyên nghiệp tránh xa hai chữ “đạo văn”, dù vô tình hay cố ý.

Trông người lại ngẫm đến ta. “Nạn đạo văn” diễn ra tràn lan trong thời gian qua có một nguyên nhân không nhỏ đó là luật pháp không nghiêm, thiếu quy định cụ thể. Những trường hợp bị thu hồi văn bằng, giải thưởng hoặc kỷ luật, đuổi việc ở Việt Nam rất hãn hữu. Phần lớn người “đạo văn” (hoặc cơ quan báo chí đăng bài) chọn giải pháp im lặng, bao che người vi phạm. Những trường hợp xin nộp lại tiền giải thưởng, nhuận bút, kèm lời xin lỗi tác giả coi như đã lịch sự lắm. Trong tình hình nhộn nhạo, “khổ chủ” đành xem như “công lý” đã được “thực thi” rồi. Dường như “đạo văn” thật dễ dàng và vô tội. Bởi thế, có kẻ học hàm, học vị tới PGS, TS, hiệu phó một trường đại học vẫn còn “đạo văn”! Trên báo chí thì có hẳn một lực lượng cầm bút trẻ, chuyên dạo chơi trên mạng, sục sạo vào các trang báo địa phương, nhìn ngó các trang Blog cá nhân, thấy gì ưng mắt là chôm ngay tức khắc.

Có lẽ hành vi trộm cắp đầu tiên của con người đơn giản chỉ là miếng ăn, sau đó mới đến của cải vật chất; cuối cùng, và cao cấp hơn cả là ăn cắp trí tuệ. Tuy nhiên, xét bản chất hành vi thì ăn cắp trí tuệ đáng phê phán và đáng hổ thẹn nhất. Bởi những người “đạo văn” đều có chữ, được học hành, giáo dục tử tế, đáng ra là lực lượng trí thức sáng tạo của đất nước. Vậy mà họ lại trộm cắp trí tuệ, giết chết văn chương, học thuật sáng tạo-học theo cái nghề thượng cổ vốn là vụng trộm miếng ăn, miếng uống của kẻ “bần cùng sinh đạo tặc”.

Tục ngữ có câu “Gái đĩ già mồm, kẻ trộm lắm gan”. Tuy mức độ manh động có khác nhau, nhưng có thể nói gan kẻ đạo văn to hơn gan kẻ trộm nhiều. Bởi xưa nay, có đạo chích, đại bợm nào sau khi đột nhập lại dám để lại tên tuổi, địa chỉ đàng hoàng như kẻ “đạo văn?”. Nếu luật pháp vẫn nhân đạo, xã hội vẫn nương tay với thành phần lưu manh chữ nghĩa, chắc chắn thời của hai chữ “đạo văn” vẫn sẽ còn dài dài...

Hoàng Tuấn Công
Nguồn: Lao Động

Các bài viết khác

• Thế giới cổ tích u sầu đẹp đẽ của Oscar Wilde
• PHÁT ĐỘNG CHƯƠNG TRÌNH "SÁCH CHO TRẠI GIAM"
• Tác giả trẻ gốc Việt thắng giải thơ lớn nhất Anh quốc
• Xuất bản tiểu thuyết của Trần Dần ở Hàn Quốc
• Đình chỉ phát hành sách mới của Tạ Duy Anh vì đen tối, u ám
• Giới xuất bản trong nước vẫn e dè với sách đoạt giải thưởng
• Sự chuyển đổi của người viết trẻ
• Thị trường sách đang mất cân đối
• Những điều các bậc cha mẹ có thể học được từ tiểu thuyết ‘Giết con chim nhại’
• Nhà văn Umberto Eco: Từ triết gia tới nhà văn ăn khách trên thế giới
• Xem thêm các bài viết khác >>