Ngày đăng : 28/03/2008

Văn hóa đọc tại Đức - Tham luận cho Hội thảo "Người Việt có mê đọc sách?"


Tôi đã tự cho mình là một con mọt sách duy nhất khi lần đầu khăn gói lên đường sang nước Ðức du học. Ðến Ðức được đọc Hölderlin: “phải học„ …và đọc…“ngay cả khi bạn không còn một tí tiền để mua được cây đèn và dầu thắp, và cũng không còn thì giờ nào ngoài khoảng từ nửa đêm cho đến gà gáy sáng, cặm cụi…“ với sách đèn. Kẻ nào học phải đọc! làm nhớ đến Nguyễn Ðình Chiểu trước khi bị mù cũng như Hölderlin, đã từng “trước đèn xem truyện Tây Minh„.

Lại đọc R. M. Rilke những năm sau, Rilke tả cảnh thu, sau hạ nồng với trái chín và rượu thơm, cơn lạnh đầu mùa làm chùng bước, khiến ta quay về với ta, một chút cô đơn làm rùng mình, mùa thu, ấy là lúc Rilke “thức khuya, đọc sách, viết thư dài…„.

Thức lâu mới biết đêm dài: ở Ðức món quà tặng nhau ý vị và phổ thông nhất sau hoa là sách - một loại “cảo thơm„ rất được trân quí trong mọi nhà, trong đời thường. Ði thăm nhà ai, góc kín đáo cuối cùng được giới thiệu là tủ sách, nơi cuộc trò chuyện trở nên đậm. Có thể nói đọc sách„ và “có sách“, „giữ sách“, „bảo tàng sách“ là nét đặc thù của đời sống văn hóa Ðức, truyền thống cũng như hiện đại. Ðọc là một đòi hỏi, một nhu cầu của người Ðức, cho nên không phải ngẫu nhiên mà một người Ðức đã cách mạng kỹ thuật in sách vào thế kỷ thứ 15. J. Gutenberg (khoảng 1400 – 1468) trở nên một khái niệm về „sách“ và viện bảo tàng J.Gutenberg là một của quí của văn hóa Ðức. Người Ðức ham đọc, thích sách, sống với sách và bằng sách, buôn bán sách đến tận nơi, giàu có nhưng cũng thanh cao nhờ sách. Leibniz, I. Kant, Hegel, Fichte, Schiller, Nietzsche, Schopenhauer, J. W. Goethe, Thomas Mann, H. Hesse, Heidegger, Hölderlin, M. Rilke, Bach, H. Böll, Einstein, Heiselberg, Max Planck vv.. để chỉ kể ra một số tên tuổi, đã là những người „bên đèn đọc sách“ trước khi thế giới cầm trong tay và đọc sách của họ.

Quá khứ văn hóa đọc thật là lộng lẫy, không những ở Ðức, hầu như chiếm độc tôn trên phương diện truyền thông và giáo dục một thời. Nhưng trong thời đại viễn thông và truyền thông điện tử, sự thoái hóa của văn hóa đọc đang được báo động. Bài viết này chỉ đưa ra vài nét khái quát về tình hình hiện tại của văn học đọc Ðức trong cuộc khủng hoảng hiện nay. Và kết quả thật bất ngờ, cho thấy văn hóa đọc tại Ðức vẫn còn nằm sâu trong truyền thống của nước này.

Sau đây là những nhận xét về văn hóa đọc đã trở nên một định chế của xã hội Ðức.

Kết quả của một phỏng vấn bạn đọc Ðức năm 2005 của „Stiftung Lesen“ (Quỹ đọc sách) về giá trị chỗ đứng của „đọc sách“ trong xã hội sống cho biết: trong mười năm vừa qua, thì giờ dành cho những sinh hoạt tiêu khiển chiếm khoảng 6 tiếng đồng hồ (tăng lên khoảng 25 phút). Trong số giờ này sinh hoạt đọc sách, báo, tạp chí mỗi ngày chiếm 65 phút, như thế trong 5 năm vừa qua sinh hoạt đọc sách tăng thêm 12%.

Ðối với người đọc sách ở Ðức, khi so sánh với xem truyền hình, đọc sách không đứng sau „xem truyền hình“ về phẩm chất xúc cảm (những điểm sau được kể từ đa số đến thiểu số): đọc sách đem vui, thư dãn, một thay đổi thanh cao trong cuộc sống thường nhật, hồi hộp, làm cười, làm quên lo âu, đánh tan bực dọc, sử dụng thì giờ có lợi ích, một cách làm trôi thì giờ tốt, một thói quen.

Ðọc sách có chức năng định hướng quan trọng: học hỏi được, thêm thông tin mới, đem đến gợi hứng và tư liệu cho sự suy ngẫm, đề tài nói chuyện, hỗ trợ có giá trị cho quan điểm riêng, thấu hiểu những lo âu và vấn đề của người khác.    

Ðọc sách đem đến kinh nghiệm xã hội: chia sẻ phần nào đời sống của tha nhân, những nhân vật văn chương trở nên bạn hữu, tăng thêm cảm giác sống chung trong xã hội, hỗ trợ hướng đi cho đời sống hàng ngày.

Kết luận của cuộc phỏng vấn cho thấy „đọc sách“ là một sinh hoạt truyền thông có chỗ đứng không thua xem truyền hình, ở những điểm nói trên nó còn trội hẳn hơn truyền hình. Ðiều này chứng tỏ văn hóa đọc Ðức đã có một sự phát triển liên tục, bén rễ sâu xa trong đời sống xã hội và đời sống tinh thần người Ðức..

Trong thời đại của truyền thông điện tử, câu hỏi đọc sách hay „surf“ trên vi tính gióng tiếng cảnh báo một cuộc khủng hoảng về sách in và đọc sách. Eugen Emmerling*, phóng viên Ðức cho biết, ngược hẳn với bi quan, không có mâu thuẫn giữa sự sử dụng kỹ thuật văn hóa „đọc“ và sự sử dụng hệ thống thông tin điện tử mới, nhất là internet. „Ðọc“ và „surf“ không thể phân lìa nhau ở tại nước Ðức. Những kết quả thống kê cho thấy chưa bao giờ có hiện tượng đọc nhiều trong nghề nghiệp và trong giờ rãnh như ngày hôm nay. Người mù chữ chỉ biết vặn máy, nhưng theo Emmerling: „đường vào nội dung của thời đại thông tin chỉ dành cho người biết đọc“.

Tuy nhiên hiện tượng gây ấn tượng hôm nay ít người đọc ngược với những con số thường nghiệm thống kê nằm ở điểm thống kê chỉ khảo sát về „đọc“ mà không phân biệt lối „đọc văn chương“ theo ý thích thẩm mỹ. Quả thật ở Ðức „đọc“ trong thì giờ nhàn rỗi đã mất ưu thế xã hội đến từ truyền thống văn hóa tư sản kiểu của Rilke. Nhưng ngược lại „đọc“ với mục đích thâu lượm kiến thức để có được định hướng trong một thế giới hiện tại luôn luôn thay đổi nhanh hơn  lại chiếm ý nghĩa quan trọng.

Trong thời đại điện tử, kỹ thuật văn hóa „đọc“ cũng tự biến đổi thành sử dụng văn bản chọn lọc và tinh vi hơn.

Cách đọc sách ngày hôm nay, khác với cách đọc của F. Hölderlin, đến gần với lối đọc báo chí hay văn bản điện tử. Sự sử dụng truyền thông xảy ra bên nhau, không có cạnh tranh loại nhau giữa Internet và Sách. Sự thông thạo kỹ thuật văn hóa đọc cũng là điều kiện cho khả năng truyền thông trong Internet.

Hợp xã các nhà xuất bản Springer & Bauer làm cuộc thăm dò những thói quen trong giờ rảnh của người Ðức trong khuôn khổ một cuộc phân tích người tiêu thụ. Kết quả cho thấy trong năm 2002, đọc sách không những giảm mà còn tăng so với năm trước. Nói chung, „đọc sách“ chiếm vị trí thứ 8 trong 39 sinh hoạt tiêu khiển thích nhất của người Ðức, sau nghe nhạc, xem ti vi, đọc báo, đi ăn, gặp bạn, lái xe và đi du ngoạn.. Lướt web chiếm thứ 22.

Một thống kê khác của dịch vụ quảng cáo Allenbach cho biết: con số người đọc từ 14 tuổi đặc biệt thích đọc sách tăng từ 31 dến 32%, trong lúc con số của những người không thích đọc giảm từ 28 xuống 27%. Nhưng trung bình thì những người kiếm tiến và có học thức  đọc sách nhiều hơn. Thống kê này cũng cho biết, 43% tất cả thanh thiếu niên từ 14 đến 19 tuổi đọc sách nhiều lần trong tuần, 19% ít nhất mỗi hai tuần mới đọc sách. Con số 62% người thường hay đọc sách so với con số 38% không đọc sách không có gì phấn khởi. Hiện trạng thanh thiếu niên Ðức đọc ít là một trong những lo âu của những nhà trách nhiệm văn hóa Ðức thường được thảo luận công khai nhất là sau kết quả của thử nghiệm giáo dục PISA.

Sinh hoạt văn hóa đọc được người Ðức đánh giá cao, nên hệ thống dịch vụ bảo tồn và phát triển trong một nước khoa học hiện đại và tự do (không có chế độ kiểm duyệt, giấy phép in và xuất bản rất đơn giản, giấy phép thành lập nhà xuất bản hoàn toàn không có thủ tục rườm rà, doanh thương sách vở hoàn toàn tự do, nhưng để bảo vệ lạm dụng vị thành niên một số sách khiêu dâm trẻ con sẽ bị cấm) trở nên đa dạng và sinh động trên mọi lãnh vực văn hóa, thương mại, chính trị, xã hội, và dĩ nhiên văn học nghệ thuật.

Mỗi năm có 80.000 đầu sách = 700 triệu cuốn, xuất bản trên thị trường tiếng Ðức (Ðức, Áo, Thụy Sĩ)  trong đó 60.000 đầu sách mới xuất bản lần đầu, một con số không nhỏ cho không gian giới hạn của tiếng Ðức, một công suất văn hóa kinh tế hùng hậu. Số lượng sách Ðức đứng thứ 3 sau tiếng Anh và tiếng Trung Quốc. Ở Ðức có 2.600 nhà xuất bản trong 24.000 doanh nghiệp về sách trên địa bàn tiếng Ðức. Người đọc được phục vụ tốt qua 6.000 tiệm sách trong nước, mỗi tiệm có thể phục vụ khoảng 900.000 đầu sách cho khách hàng. 8% người mua theo dịch vụ gửi bằng bưu điện, 2% theo đường Internet. Tiệm sách Ðức là tiểu doanh nghiệp được thiết kế điện tử hiện đại nhất, có thể tìm ngay được tên sách trong thư mục cho khách hàng. „Thư mục những sách có thể cung cấp“ là một tổ chức cơ sở tìm đầu sách cho các tiệm sách, có thể cung cấp 300.000 quyển sách qua đêm để ngày mai nhà sách có thể cung cấp cho khách hàng. Hiện nay loại sách nghe (Hörbuch) đang được yêu chuộng và nở rộ.

Giá thị trường của sách cũng được ấn định qua sự cam kết giá cả giữa Ðức và Áo năm 1887, bảo đảm cho khách hàng không mua giá đắc hơn trên khắp vùng ngay cả khi đặt mua sách gửi đến.

Người Ðức cần sự truyền thông với quốc tế, cho nên đội ngũ dịch thuật là một phần tử không thể thiếu trong sinh hoạt văn hóa đọc. Trong năm 2000 có 7631 (theo tài liệu của Emmerling) đầu sách dịch. 12% sách mới xuất bản là sách dịch, phần lớn từ tiếng Anh. 47 ngôn ngữ chuyển dịch sang Ðức ngữ (theo thống kê năm 2000). 4759 giấy phép dịch và xuất bản sách cho 65 nước, trong đó Á châu chiếm đa số, sau đó tiếng slawisch và ngôn ngũ Âu châu.

Hàng năm vào tháng 10, hội chợ sách tại Frankfurt, một truyền thống đã hơn 500 năm từ khi J.Gutenberg thay đổi kỹ thuật in sách, là hội chợ sách lớn nhất thế giới, được Hội chứng khoáng doanh thương sách của Ðức (Boersenverein des deutschen Buchhandels) bảo trợ từ năm 1949, với trên 7000 người triển lãm và hơn 300.000 đầu sách, trong đó khoảng 100.000 sách mới (năm 2005).

Hội chợ sách Leipzip, một truyền thống giao lưu văn hóa đọc từ thế kỷ 17, được tổ chức vào tháng 3 mỗi năm cũng đang chiếm lại ưu thế với 2162 người triển lãm.

Ngoài ra những tổ chức do sáng kiến tư nhân „văn học cần một mái nhà trên đầu“ với những Nhà Văn Học Ðức trên khắp nước Ðức, nơi gặp gỡ, trao đổi, học tập của tác giả, nghệ sĩ ,dịch giả, nhà xuất bản và người bán sách. Hệ thống thư viện Ðức mỗi ngày một hoàn chỉnh. Những phòng đọc sách công cộng là nơi sinh hoạt cọng đồng thường xuyên trong mỗi thành phố. Vô số những nhóm đọc sách theo sáng kiến cá nhân và tập thể. Hệ thống viện Goethe là diễn đàn quốc tế trao đổi các bộ môn văn học dọc (văn học, văn xuôi, thi ca, kịch, tiểu thuyết, nghiên cứu khoa học, triết lý vv). Những phương tiện điện tử cũng đã được sử dụng để in sách, các đĩa CD-ROM đã được phổ biến và lưu hành.

Emmerling cho rằng người đọc sách ở Ðức đã có một môi trường thật thuận lợi cho sở thích cũng như đòi hỏi văn hóa. Người Ðức chú trọng đến sách. Khuynh hướng cởi mở đến với sách gia tăng trong giới trẻ. 72% người trẻ thích sách, 31% rất yêu sách. Nhưng người Ðức ngày nay không những thích học như Hölderlin, họ cũng thích mua sách (họ giàu hơn Hölderlin!). Giá sách ở Ðức không rẻ (trung bình một quyển sách thường của nhà xuất bản Suhrkamp từ 8,- đến 15;- €) nhưng người Ðức sẵn sàng rút hầu bao ra mua sách vì họ biết sách là một hiện vật vượt thời gian, một công trình tri thức và lao động không những của tác giả mà còn của cả tập thể xã hội, sách là một kỷ vật của thời đại ta đang sống. Tôi chưa thấy người Ðức nào đem sách ra gói hàng hay nhen lửa. 55% dân Ðức đã mua ít nhất một cuốn trong vòng 12 tháng (tổng thể thu nhập năm 2002 lên đến 9,224 tỷ Euro). 16% người Ðức sử dụng sách hàng ngày. Gần nửa dân số Ðức (của 80 triệu dân) vớ quyển sách cầm trong tay ít nhất mỗi tuần một lần, 20% kia một tháng một đến 2 lần. Tuy nhiên khoảng 1/3 dân số đã ít hơn một lần cầm quyền sách trong tay trong một tháng. Ðặc biệt trên trung bình đa số giới trẻ thích đọc sách.

Ðiều đó có nghĩa văn hóa đọc của Ðức có tương lai.

Tôi đã có dịp „làm sách“ với người Ðức và đã thành lập một nhà xuất bản tại Muenchen, có lẽ vì vậy mà Muenchen so với các tỉnh khác trên nước Ðức có nhiều nhà xuất bản hơn cả!!! Thủ tục thành lập nhà xuất bản chỉ cần một cú điện thoại đăng ký tên và địa chỉ nhà xuất bản. Làm sách với người Ðức đã là một quá trình học hỏi về mọi phương diện từ chọn giấy, mẫu bìa, khổ sách, giá cả, mục đích, tâm lý người đọc, đóng sách v.v. Người làm sách và tác giả cũng như người đọc là một phức thể đa dạng trong đồng nhất, phải thấu đáo triệt để ngọn ngành. Ngoài nội dung, kiến thức kỹ thuật và phẩm cách con người hòa quyện với nhau trong một quyển sách khi nó xuất hiện ra ngoài đời, trong tiến trình ấy, nhận ra một điều, người Ðức thiết tha với sách như với đứa con, nó phải được toàn hảo tối đa trước khi ra mắt. Cho nên chủ nhà xuất bản An Tiêm, Thanh Tuệ một lần đã nhận xét: sách Ðức toàn hảo trên hình thức cũng nhờ kỹ thuật cao, tay nghề vững, nhất là khâu cuối của quyển sách, kỹ thuật đóng sách thật tinh vi.

Riêng tôi, một quyển sách đẹp là quyển sách ước, và trên đường đi tìm, tôi đã có may mắn tạm trú nơi miền „văn hóa đọc“ với triệu triệu quyển sách từ văn chương giải trí (belletristik, được đọc nhiều nhất), đến sách nhi đồng và thiếu niên, sách bỏ túi, loại sách cố vấn( thư giãn, sức khỏe, sắc đẹp, làm bếp)…sách nghiên cứu, khoa học v.v. không sao mà đọc cho hết túi khôn của loài người…

Không biết do đâu, con gái của tôi, được giáo dục trong môi trường Ðức, từ thuở nhỏ cho đến bây giờ, đặc biệt thích đọc sách hơn những tiêu khiển khác; và câu nói của đứa con „Khi đọc sách con được bình an“ ngay cả khi đọc truyện ma, từ đó mở cánh cửa cho tôi thấy chiều sâu của văn học đọc nước Ðức.

Thái Kim Lan

-----------------------

* Tài liệu “Văn hoá đọc tại Ðức„ -  Eugen Emmerling, do viện Goethe phổ biến.