“Tiếp nhận văn xuôi Nga thế kỷ XIX ở Việt Nam” là một chuyên luận của nhà nghiên cứu văn học Nga Trần Thị Quỳnh Nga, do Nhà xuất bản Giáo dục Việt Nam ấn hành tháng 4 năm 2010.

Vận dụng lý thuyết tiếp nhận văn học, tác giả đã phác hoạ bức tranh tiếp nhận văn xuôi cổ điển Nga thế kỷ XIX theo các mốc lịch sử của Việt Nam (trước 1954, giai đoạn 1954 – 1975 và sau 1975), trên các phương diện dịch thuật, nghiên cứu, và ảnh hưởng của văn xuôi Nga trong đời sống văn học Việt Nam. Có thể thấy việc tiếp nhận văn học Nga ở Việt Nam có những đặc thù do hoàn cảnh lịch sử quy định, và không phải toàn bộ văn xuôi Nga thế kỷ XIX đã được giới thiệu ở Việt Nam, nhưng qua khảo sát, phân tích và tổng kết của công trình có thể thấy những thành tựu tiêu biểu nhất của nó đã được giới thiệu, được hiểu và đánh giá đúng. Độc giả Việt Nam có thể tự hào là “tri âm”, “tri kỷ” của văn học Nga.

Lev Tolstoy là một trong bốn tác gia được nói đến nhiều hơn cả trong công trình (bên cạnh Gogol, Dostoevsky và Chekhov). Dưới đây là một đoạn nói về việc tiếp nhận Tolstoy ở miền Nam giai đoạn 1954 – 1975, trích trong chương 2 của công trình (tr.99-104). Tiêu đề đoạn trích do chúng tôi đặt.

***

L. Tolstoi trong sự tiếp nhận của độc giả miền Nam giai đoạn 1954 - 1975

Ở miền Nam trước năm 1975, văn học Nga tuy không được dịch rộng rãi như văn học Anh, Pháp, Mĩ, Trung Quốc, Đài Loan, Hồng Kông… nhưng nền văn học này cũng có một vị trí đáng kể. Có thể thấy sự hiện diện của các tác giả Nga như L. Tolstoi, F. Dostoievski, A. Chekhov, M. Gorki, M. Cholokhov, B. Pasternak, A. Soljenitsyn… qua các bản dịch hoặc các bài nghiên cứu của giới phê bình Sài Gòn. Tuy nhiên, bằng ấy tên tuổi, dù tiêu biểu, chưa đủ để hình thành khái niệm về một nền văn học Nga toàn diện. Trên phương diện thể loại, văn đàn Sài Gòn chỉ có sự xuất hiện truyện ngắn, tiểu thuyết Nga. Di sản thơ ca của các nhà thơ Nga như A. Puskin, M. Lermontov, N. Nekrasov, và cả các nhà thơ Xô viết như A. Blok, X. Esenin, V. Maiakovski… vẫn còn là "khoảng trống" trong tiếp nhận của độc giả miền Nam. Kịch cổ điển, hiện đại Nga càng xa lạ với công chúng, có lẽ vì truyền thống sân khấu Nam Bộ luôn ưa thích cải lương hơn kịch nói.

Theo số lượng sách được xuất bản tại Sài Gòn thì L. Tolstoi, F. Dostoievski, A. Soljenitsyn là những tác giả có đầu sách dịch vượt trội.

Hầu  hết tác phẩm của các nhà văn này đều được chuyển dịch sang tiếng Việt, không ít trong số đó trước năm 1975 chưa được ra mắt bạn đọc miền Bắc. Đây cũng là ba trường hợp tiêu biểu cho xu hướng tiếp cận văn học Nga của độc giả miền Nam.

Trong bài viết này, chúng tôi chỉ xin đề cập vài nét khái quát tình hình dịch thuật, nghiên cứu sáng tác của L. Tolsoi ở miền Nam giai đoạn 1954 – 1975.

Theo Trần Phong Giao, trước 1945 đã có một số bản dịch cùng một số sách viết về L. Tolstoi. Tuy nhiên, đây là “Việc làm lẻ tẻ và chú trọng tới tính bác ái của tác giả nhiều hơn là nhằm giới thiệu những giá trị văn chương tư tưởng” (1) . Những sách báo ấn hành trước năm 1945 vốn đã ít, ngay sau đó lại trở nên hiếm hoi, khó tìm kiếm. song dù sao, con đường để Tolstoi đến với công chúng độc giả miền Nam cũng đã mở.

Trên tư liệu dịch thuật, độc giả miền Nam làm quen với Tolstoi vào cuối những năm 50, khi trên các Tạp chí Văn hoá ngày nay, Bách khoa giới thiệu  tác phẩm Một bản đàn, đoạn trích Cái chết của An-Đễ, Tâm trạng một thương binh (trích Chiến tranh và hoà bình) qua bản dịch của Bảo Sơn. Song trong thực tế, nhiều trí thức Sài Gòn đã biết đến tên tuổi, tác phẩm của Tolstoi qua vốn kiến thức ngoại ngữ của họ trước cả thời gian lần đầu chuyển ngữ tác phẩm. Nguyễn Hiến Lê nhớ lại: “Lần đầu tiên tôi đọc Chiến tranh và hòa bình là hồi 15 hay 16 tuổi… Lần thứ nhì tôi đọc lại là vào năm 1950, cũng lại là một bản cắt bớt gồm sáu cuốn của nhà Bibliothèque Mondiale. Lần này tôi cũng say mê như lần trước, hiểu tác phẩm hơn hồi trẻ và hiểu hơn thì lại càng thấy thú vị hơn. Năm sáu năm sau, tôi mới kiếm được một bản đầy đủ của nhà Hazan. Tôi đọc lại một lần nữa. Trừ Truyện Kiều, chưa có tiểu thuyết nào tôi đọc ba lần mà vẫn thích như tác phẩm bất hủ đó của Tolstoi”(2). Vì thế, ngay từ năm 1960, trong “Một chương trình dịch sách ngoại quốc” (Bách khoa số 125/1960), Nguyễn Hiến Lê đã đưa L. Tolstoi vào danh mục đầu tiên, trong đó nhất thiết phải dịch bộ ba kiệt tác Chiến tranh và hòa bình, Anna Karenina, Phục sinh. Trần Phong Giao cho rằng đến khi nào dịch và in xong năm kiệt tác của Tolstoi  (Bản sonat Kreutzer, Cái chết của Ivan Ilich, Chiến tranh và hòa bình, Anna Karenina, Phục sinh) thì giới làm sách mới có thể yên tâm  “coi như đã giới thiệu được phần quan trọng, đủ để tiêu biểu cho văn nghiệp của L. Tolstoi”(3).

Những năm 60 ngoài hai bản dịch  Tình nghĩa vợ chồng, Một bản đàn của Bảo Sơn được NXB Đời Nay tái  bản năm 1961, xuất hiện bản dịch  Cái chết của Ivan Ilich (Vũ Đình Lưu dịch, NXB Thời Mới 1963). Truyện ngắn Số đất cần cho con người (Nguyễn Vạng Hộ dịch, Tạp chí Bách khoa số 172 năm 1964), truyện Ba người thánh thiện (Nguyễn Kim Phượng dịch, Tạp chí Bách khoa số 240 năm 1967), truyện Ba cái chết, Các cô bé khôn hơn người lớn, Người ta sống bởi gì?, Cái xấu cám dỗ, nhưng cái tốt tồn tại, Việc làm, sự chết và bệnh tật, Thiện ác đáo đầu (Nguyễn Kim Phượng và Lạc Nhân dịch, Tạp chí Văn số 128 năm 1969).

Đặc biệt năm 1969, ở Sài Gòn xuất hiện hai bản dịch Chiến tranh và hoà bình. Một của Nguyễn Đan Tâm (dựa trên bản dịch rút ngắn của Manel Komroff, trong đó bỏ một số chương Tolstoi bàn về tôn giáo, triết lí chiến tranh và lịch sử) do NXB Miền Nam công bố. Bản dịch khác (trọn bộ 4 tập) của Nguyễn Hiến Lê, NXB Lá Bối ấn hành. Nhân dịp này, Tạp chí Văn đã ra số đặc biệt để “độc giả của Văn – những bạn ưa thích văn học dịch làm quen với Tolstoi, biết tới sự xuất hiện của một tác phẩm cổ điển giá trị, đã từng được phiên dịch ra nhiều thứ tiếng, phổ biến khắp hoàn cầu”(4). Trong hồi kí Đời viết văn của tôi, Nguyễn Hiến Lê cho biết: cuối năm 1966, ông bắt tay dịch Chiến tranh và hoà bình, tác phẩm mà theo ông, hàng trăm năm sau người ta vẫn đọc “mà khóc mà cười, mà yêu đời hơn và hiểu đời hơn”. Ông nóng lòng vì sự chậm trễ việc chuyển ngữ tác phẩm sang tiếng Việt, “đi sau Trung Hoa một phần tư thế kỉ”, chậm hơn miền Bắc cả một thập niên. Về quan điểm dịch, Nguyễn Hiến Lê cho rằng : “Chiến tranh và hoà bình là tác phẩm bất hủ của nhân loại cho nên chúng tôi dịch trọn, không bỏ một hàng nào và theo sát lối hành văn của tác giả” (5). Nguyễn Hiến Lê có tham khảo bản dịch của NXB Văn hoá, Hà Nội, công phu đối chiếu nhiều bản dịch, gia công viết lời giới thiệu tác phẩm và lập bảng tra cứu mối quan hệ giữa các nhân vật.

Những năm 70, trong sự bùng nổ về dịch thuật, tác phẩm của Tolstoi liên tục xuất hiện qua các bản dịch: Đời tôi ( gồm 2 truyện vừa Đời tôi, Dũng sĩ miền núi), Vũ Minh Thiều dịch, NXB Khai Trí 1970, 1971, 1972; Khúc nhạc mê li ( Nguyễn Văn Điền dịch, NXB Đất Sống, 1973); Vùng đất hồi sinh (Nguyễn Đan Tâm và Vũ Kim Thư dịch, NXB Phù Sa, 1973); Tình trong chiến hào (Hoàng Hải Thủy dịch, NXB Đất Mới 1973, 1974). Ngoài ra, tập truyện ngắn quốc tế Tử thần chờ đợi (Xuân  Hoàng tuyển dịch, NXB Tự Lực, 1974), in đoạn trích  Cái chết của Ivan Ilich. Tập 1001 truyện ngắn hay nhất thế giới (Nguyên Hùng tuyển dịch, NXB Sống Mới, 1970) in truyện Lạc giữa đồng tuyết (Ông chủ và người làm công). Có bản dịch vừa xuất bản đã có tiếp một bản dịch khác, chẳng hạn: Những người Kodac của Tolstoi do Nguyễn Trọng Đạt dịch (NXB Trí Đăng, 1970) với nhan đề Sơn lâm êm đềm, đến năm 1973, NXB Đất Sống giới thiệu bản dịch của Mặc Đỗ dưới một nhan đề khác: Vùng đất hoang vu…

Tần số xuất hiện không quá khiêm tốn các bản dịch tác phẩm Tolstoi ở miền Nam vào những năm 60 và đầu những năm 70 có nhiều nguyên nhân. Đây là thời kì chính quyền Sài Gòn đang cố sức du nhập sự đa nguyên về tư tưởng để quảng bá cho “chế độ tự do” của Việt Nam Cộng Hòa. Việc du nhập sự đa nguyên, “tự do” về tư tưởng ấy được triển khai rất rộng rãi ở hoạt động dịch thuật. Trong đống hỗn độn những văn hóa phẩm của gần 150 nhà xuất bản có nhiều tác phẩm là tinh hoa văn học thế giới, trong đó có tác phẩm của Tolstoi. Một điểm nữa cần lưu ý là các nhà xuất bản ở Sài Gòn mang tính chất tư nhân, kinh doanh cạnh tranh. Bị chi phối bởi quy luật kinh tế thị trường nghiệt ngã, các nhà xuất bản luôn và buộc phải chú ý thị hiếu bạn đọc. Tác phẩm có người hâm mộ, bán chạy, họ mới cho in sách. Nhiều hiện tượng văn học trở thành “mốt” thời thượng như tiểu thuyết kiếm hiệp Kim Dung, tiểu thuyết tình cảm Quỳnh Dao…thu hút đông đảo độc giả. Việc chọn dịch tác phẩm của nhà văn tầm cỡ thế giới như L. Tolstoi không ngoài mục đích vừa đáp ứng nhu cầu độc giả, vừa trông mong thành công lợi nhuận. Tình trạng nhiều nhà xuất bản cùng đổ xô dịch tác phẩm của Tolstoi là điều dễ hiểu. Cũng có trường hợp, chẳng hạn NXB Lá Bối in tác phẩm của Tolstoi để “như muốn ghi nhận mối tha thiết của L. Tolstoi đến đạo Phật và ghi nhận sự đồng điệu giữa trường phái Tolstoi, chủ nghĩa bất bạo động của Tolstoi với thuyết Phật giáo”(6).  

Có thể nói, những bản dịch tác phẩm L. Tolstoi, tại miền Nam trước 1975 đã góp phần giới thiệu sáng tác của cây bút văn xuôi cổ điển Nga. Bên cạnh bản dịch thành công như Chiến tranh và hoà bình của Nguyễn Hiến Lê thì chất lượng nhiều bản dịch cần cân nhắc, kiểm định lại . Hầu hết các bản dịch đều được dịch qua ngôn ngữ trung gian (tiếng Anh, tiếng Pháp), không có sự đối chiếu với bản tiếng Nga. Hơn nữa, sự phát triển như thác chảy về mặt số lượng các bản dịch, tất nhiên không thể đảm bảo chất lượng của chúng. Về điều này, N. Nikulin nhận xét : “Dù chỉ mới xem sơ qua một số bản dịch, cũng đã có một ấn tượng đáng buồn. Ví dụ, lật bản dịch Phục sinh của Tolstoi do NXB Phù Sa, Sài Gòn in năm 1973, ta sẽ thấy ngay sự nghèo nàn về ngôn từ, sự thiếu chính xác, không tương xứng về văn phong. Người dịch đã dịch từng chữ, nên đã chia nhỏ những “trường đoạn” ngôn ngữ nổi tiếng của Tolstoi thành những câu ngắn nát vụn” (7). Ngoài ra, có hiện tượng một số dịch giả miền Nam tuỳ tiện thay đổi nhan đề tác phẩm. Chẳng hạn : Bản sonat tặng Kreutzer thành Một bản đàn, Khúc nhạc mê li; Phục sinh thành Vùng đất hồi sinh; Những mẩu chuyện Sevastopol thành Tình trong chiến hào; Những người Kodac thành Sơn lâm êm đềm, Vùng đất hoang vu, Dũng sĩ miền núi; Cái chết của Ivan Ilich thành Tử thần chờ đợi … Sự thay đổi nhan đề như vậy phản ánh phần nào cách hiểu nội dung tư tưởng và hướng tiếp cận tác phẩm của dịch giả nhưng cũng gây khó khăn cho người đọc trong việc truy tìm tên gốc tác phẩm từ nguyên bản.

Trên đây là tình hình dịch thuật. Còn tình hình nghiên cứu?

Ở miền Nam, trước 1975 chưa có những người nghiên cứu chuyên sâu về văn học Nga. Việc giới thiệu tác phẩm phần lớn do các dịch giả quen thuộc đối với độc giả miền Nam như Nguyễn Hiến Lê, Nguyễn Hữu Hiệu, Trương Đình Cử, Đỗ Khánh Hoan, Bửu Ý, Hoàng Ưng… đảm nhiệm. Họ đóng vai trò “môi giới” đưa văn học Nga đến với công chúng không chỉ trên phương diện dịch thuật mà cả trên phương diện giới thiệu tác phẩm. Dựa vào nguồn tư liệu nước ngoài cùng sự cảm thụ cá nhân, họ đưa ra những nhận xét, đánh giá ý nghĩa thế giới của văn học cổ điển Nga, tầm ảnh hưởng của các nhà văn Nga đối với lịch sử văn học nhân loại.

Trong sự tiếp nhận của độc giả miền Nam, L. Tolstoi được đánh giá là một trong những đại diện xuất sắc nhất của văn học thế giới. Phong cách cổ điển trong sáng, hài hoà của L. Tolstoi chiếm được cảm tình số đông bạn đọc miền Nam, những người vốn quen với lối văn chương tả thực, giản dị. Họ nhận thấy "bóng dáng to lớn của ông sừng sững trong thư viện các quốc gia và dềnh dàng trong các tủ sách gia đình : không một người nào biết đọc lại không đọc Tolstoi"(8).

Ý nghĩa thế giới của Tolstoi trong lịch sử văn học được giới nghiên cứu miền Nam khẳng định: “Léon Tolstoi là một nhà văn lớn… Tác phẩm của ông được dịch ra nhiều thứ tiếng, được đưa lên màn ảnh, phổ biến rộng rãi khắp năm châu bốn bể, đã nâng ông lên hàng vĩ nhân… của nhân loại” (9). Người ta nhắc đến ông như tác giả của những bộ tiểu thuyết đồ sộ, dày hàng ngàn trang với Chiến tranh và hoà bình, Anna Karenina, Phục sinh và không ngần ngại khi đánh giá ông là đại diện xuất sắc nhất của dòng văn học cổ điển thế giới, “một trong những hoá thân vĩ đại của nghệ thuật văn chương”(10).

Từ năm 1959, Nguyễn Hiến Lê đã giới thiệu tiểu sử Tolstoi dưới nhan đề Léon Tolstoi – một Á thánh trên Tạp chí Bách khoa và trong tập sách Gương danh nhân được xuất bản cùng năm. Là học giả uyên bác, Nguyễn Hiến Lê đem đến cho độc giả miền Nam nhiều gương mặt tiêu biểu của văn chương Nga. Ông viết loạt bài về Gogol, Turgenev, Dostoievski, Chekhov, song đặc biệt yêu thích văn phong L. Tolstoi. Ông dịch, viết lời giới thiệu hơn trăm trang về Chiến tranh và hoà bình. Khi bản dịch hoàn thành, ông tâm sự : “Ôn lại thời gian sống với Chiến tranh và hoà bình, tôi thấy trên hai năm đó tôi đã hiểu Tolstoi hơn… Tôi cũng hiểu thêm nhân sinh quan của Tolstoi trong phần kết của truyện mà Somerset Maugham hết lời tán thưởng”(11). Nguyễn Hiến Lê cho rằng : “Truyện như chưa hết, ngưng lại ở giữa cuộc đời của các nhân vật chính… Phần chung cục gần như là một khúc âu ca nhắc nhở loài người sống giản dị và hoà hợp với nhau trong cảnh thiên nhiên” (12). Theo ông, lối kết trong Chiến tranh và hoà bình là lối kết hay hơn cả trong bốn lối kết của tiểu thuyết(13).

Cũng như các nơi khác trên thế giới, tại miền Nam trước 1975, Chiến tranh và hoà bình được giới nghiên cứu đánh giá là một trong những tuyệt đỉnh của tiểu thuyết Nga, là tác phẩm bộc lộ đầy đủ, trọn vẹn nhất sức mạnh thiên tài nghệ thuật của Tolstoi. Hoàng Vũ Đức Vân khâm phục nghệ thuật phân tích tâm lí của Tolstoi : “Mặc dù ông không tả đời sống bên trong của các nhân vật mà chúng ta vẫn cảm thấy rõ rệt đời sống bên trong ấy như được phân tích thật tỉ mỉ, kĩ lưỡng” (14). Nguyễn Hiến Lê thì bị thu hút bởi “những trang hay nhất trong Chiến tranh và hoà bình là những trang tả cảnh sinh động. Có hàng trăm, hàng ngàn cảnh khác nhau mà cảnh nào cũng như đang diễn lại trước mắt ta”(15). Mỗi người, tuỳ cách cảm, đều tìm thấy ở Tolstoi cái hay, cái đẹp của nghệ thuật văn chương đích thực; không ít người đã dùng tác phẩm của ông để trau dồi cách viết.

Bên cạnh Chiến tranh và hoà bình, Anna Karenina cũng được coi là tiểu thuyết tâm lí xuất sắc, bức hoạ vĩ đại về thực tại Nga thời kì biến chuyển dữ dội của lịch sử. Người đọc nhận ra ở nhân vật Levin những tương đồng với tác giả về “sự cố gắng giúp đỡ dân quê, niềm tin vào Chúa, tình yêu nhân loại, nỗi thôi thúc suốt đời muốn sống tốt hơn lên” và tìm thấy qua những trang tiểu thuyết này “sự phấn đấu của một tâm hồn tìm kiếm chân lí cuộc đời”(16). Dù còn nhiều vấn đề nội dung, nghệ thuật chưa được đề cập, nhưng nhận định trên đây của nhà sách Khai Trí có thể coi như sự trình bày quan điểm về cách hiểu, cách cắt nghĩa tác phẩm.

Lời Tựa của NXB Phù Sa cũng cho thấy cách tiếp cận phổ biến của độc giả miền Nam đối với Phục sinh, tiểu thuyết cuối cùng của Tolstoi. Theo nhận định của NXB Phù Sa, cội nguồn sức mạnh khiến Vùng đất hồi sinh vượt được thời gian, không gian, “sống luôn hai thế kỉ và có mặt khắp nơi trên thế giới” bởi chính những vấn đề đặt ra trong tác phẩm. Tuy nhiên ở đây, người ta đã dùng những từ ngữ “to tát” để bàn về nội dung cuốn tiểu thuyết ; chẳng hạn, cho rằng Vùng đất hồi sinh là “một thử thách của ý niệm khai phóng xã hội nông nghiệp, một mặc cả vô hiệu giữa điền chủ và nông nô, những ẩn ức của kẻ làm chính trị mà không nghĩ mình làm chính trị, một sự trả giá giữa Con người và Thượng đế”(17).

Nghiên cứu L. Tolstoi, không phải lúc nào giới phê bình Sài Gòn cũng có cái nhìn khách quan. Chẳng hạn, nhận xét các nhân vật lịch sử trong Chiến tranh và hoà bình, Nguyễn Hiến Lê có cách hiểu chưa thấu đáo, cho rằng Tolstoi “thâm oán Napoleon…, kẻ thù của dân tộc ông, cho nên trong Chiến tranh và hoà bình ông đã bôi nhọ Hoàng đế Pháp” (18). Theo chúng tôi, khi phân tích, lí giải các sự kiện lịch sử cũng như các nhân vật, Tolstoi trước hết dựa trên những chuẩn mực đạo đức mà ông nhìn thấy trong nhân dân, coi đó là thước đo hành vi, tiêu chuẩn đánh giá nhân vật. Quan điểm này, ở mức độ đáng kể, đã quy định phương thức điển hình hoá trong sáng tác của nhà văn. Theo Tolstoi, cái vĩ đại không thể tách rời đạo đức, “ở đâu không có sự giản dị, không có cái thiện và cái chân thì ở đấy không thể có sự vĩ đại được”. Hình tượng Kutuzov và Napoleon được xây dựng chính trên nền tư tưởng ấy.

Những suy nghĩ của Tolstoi về cái vĩnh viễn của cuộc đời là đề tài gây chú ý giới trí thức Sài Gòn. Cái chết quả là một bí mật mà suốt đời Tolstoi muốn khám phá, tìm hiểu, nhằm giải đáp câu hỏi quan trọng nhất của con người : Sống là gì ? Chết là gì ? Và cần phải sống như thế nào ? Trong khi cái chết đối với Tolstoi vừa là đối tượng của sự sáng tạo nghệ thuật, vừa là một phạm trù triết học thì Tràng Thiên lại giải thích tư tưởng nhà văn theo một cách khác : “Tolstoi khoẻ mạnh, đầy sức sống và có lẽ tại vì thế đối với cái chết, ông lo lắng và sợ hãi hơn các nhà văn khác.”(19). Theo Tràng Thiên, truyện Cái chết của Ivan Ilich thể hiện nỗi khắc khoải suốt đời của Tolstoi xung quanh ý tưởng về cái chết. Vẫn biết Tolstoi là con người đầy mâu thuẫn và không ít mâu thuẫn tạo nên sự vĩ đại của nhà văn. Nhưng thật ra trong tác phẩm này, Tolstoi không miêu tả sự khủng khiếp của cái chết, mà kể sự khủng khiếp của cuộc đời, một cuộc đời “đơn giản, bình thường nhất và cũng đáng sợ nhất”. Trước lúc chết, Ivan Ilich mới nhận ra cuộc sống vô nghĩa trước đây của mình, mới hiểu rằng mình chưa bao giờ sống như một con người thực sự. Bằng sự thức tỉnh ấy, Tolstoi đã phê phán, vạch trần sự giả dối của cuộc sống quý tộc Nga và khẳng định : không thể sống như vậy, cần phải sống khác ! Rất khác nhau giữa cách người ta sống và cách người ta phải sống. Cái chết của Ivan Ilich có ý nghĩa đánh thức. Dụng ý thức tỉnh cuộc sống không chỉ có trong tác phẩm này, mà còn vang lên trong nhiều tác phẩm khác của Tolstoi. Không chú ý đến tính hệ thống của quan điểm, trong tác phẩm của Tolstoi, và do vậy, không chú ý đến yếu tố tích cực ấy, Tràng Thiên chỉ quan tâm khía cạnh huyền bí của cái chết : “Tolstoi chiếu một cái nhìn tỉ mỉ và sáng suốt trên cuộc sống và cái chết ấy, thong thả trình bày lại từng chi tiết. Và tự nhiên từ câu chuyện tầm thường ấy vang một run sợ mênh mông huyền bí” (20).

Sẽ thú vị khi so sánh L. Tolstoi và Dostoievski - hai tiểu thuyết gia vĩ đại nhất của văn học cổ điển Nga trong nhận thức của độc giả miền Nam. Nếu Dostoievski thể hiện rõ hơn một nước Nga phương Tây thì L. Tolstoi lại mang một nước Nga phương Đông rất rõ nét. Ở miền Nam, Dostoievski được khai thác nhiều khi các trào lưu triết học hiện đại phương Tây như Hiện sinh, Hiện tượng luận , Phân tâm học… du nhập ồ ạt vào các thành thị. Sáng tác của Dostoievski bao quát nhiều mâu thuẫn, nhiều hiện tượng phức tạp, đặc trưng cho sự phát triển xã hội Nga thế kỉ XIX. Tác phẩm của ông đậm tính triết lí, nhân vật được khai thác ở những bình diện tâm lí khác thường, không mấy thích hợp với số đông độc giả miền Nam vốn có xu hướng thích văn chương giản dị, tả thực. Theo họ, đối với tâm hồn người Việt Nam thì tinh thần của L. Tolstoi dễ tiếp thu hơn. Cái gốc lập trường xem xét đời sống của Tolstoi là đạo đức. Ông chủ trương dùng cách tu thân để cải tạo xã hội, yêu thương mọi người, coi đó là nguyên tắc tối cao của cuộc sống. Điều này gần gũi với tinh thần đạo Phật vốn rất thịnh hành ở miền Nam những năm 60 – 70. Hơn nữa, trong xã hội miền Nam dưới thời bị tạm chiếm, bao vấn đề ngổn ngang về thân phận con người, thời cuộc, tương lai… được đặt ra với những hướng giải quyết khác nhau. Đến với Tolstoi, không ít người muốn tìm lại niềm tin vào đạo đức, tìm giải pháp hữu hiệu dẫn đến một xã hội hoà đồng mà không phải kinh qua con đường bạo lực. Vì vậy, không ngẫu nhiên, trên mảnh đất miền Nam xa xôi này, Tolstoi được tiếp nhận vừa như một nhà văn – một nghệ sĩ, vừa như một nhà tư tưởng, một triết gia tôn giáo. “Ảnh hưởng của ông về văn chương, cũng như về tinh thần bác ái, về chủ thuyết bất bạo động đã lan rộng từ lâu”(21).

Cũng sẽ thú vị khi so sánh việc giới thiệu L. Tolstoi, một tác giả cổ điển với một tác giả văn học hiện đại Nga là Soljenitsyn ở miền Nam trước năm 1975. Sau khi nhận giải Nobel năm 1970, Soljenitsyn lập tức trở thành sự kiện trong đời sống văn nghệ thành thị miền Nam. Tên tuổi ông xuất hiện trong hàng loạt bài nghiên cứu phê bình, khảo luận, lời giới thiệu của các tác giả nước ngoài và Sài Gòn. Soljenitsyn được coi là nhà văn duy nhất thời hiện đại sánh cùng L. Tolstoi và Dostoievski, nhưng khi ca ngợi nhà văn này, người ta không che giấu xu hướng tuyên truyền chính trị lộ liễu nhằm mục đích tìm kiếm cái gọi là “sự thật sau bức màn thép”. Còn đối với Tolstoi, cách đánh giá của giới học thuật Sài Gòn có phần thuần nhất, ít bị chi phối bởi quan điểm chính trị - xã hội hơn.

Tóm lại, L. Tolstoi giữ một vị trí xứng đáng trong số các tác giả văn học nước ngoài được giới thiệu ở miền Nam trước 1975. Có thể thấy sự thâm nhập của hiện tượng Tolstoi trong đời sống văn hoá văn nghệ miền Nam qua hàng loạt bản dịch của các nhà xuất bản, các bài nghiên cứu của giới phê bình Sài Gòn và tác giả nước ngoài trên các tạp chí. Những bản dịch và bài viết đã giúp người đọc phần nào hiểu được sự nghiệp sáng tác của nhà văn, giá trị nội dung, nghệ thuật các tác phẩm lớn. Tuy nhiên ở một số bài nghiên cứu, nội dung trình bày  còn nặng về tư liệu, thiên về khai thác những chi tiết trong cuộc sống thường nhật của nhà văn, quan tâm đến những vấn đề thứ yếu mà bỏ quên những vấn đề thực chất, căn bản (chẳng hạn, bài của Linh Khải với nhan đề: “Léon tolstoi - người chạy trốn gia đình” trên Tạp chí Thời đại số 98/ 1963, hoặc “Những  giờ phút cuối cùng của  đại văn hào Léon Tolstoi” của Hoàng Thắng trên Tạp chí Phổ thông số 139 – 140/ 1964, v.v…).

Tìm hiểu L. Tolstoi ở miền Nam trước 1975, bài viết trình bày vấn đề qua đối tượng tiếp nhận cụ thể là giới dịch thuật, nghiên cứu phê bình. Đối tượng này đóng vai trò quan trọng trong việc hướng dẫn dư luận xã hội về văn hóa, văn học và có ảnh hưởng quyết định đến việc tiếp nhận của các đối tượng khác. Hi vọng phần trình bày có thể  tái hiện phần nào diện mạo văn hóa cùng những khuynh hướng thẩm mĩ đặc thù, thế giới quan, tầm hiểu biết của độc giả thành thị miền Nam trong một giai đoạn lịch sử phức tạp và đầy biến động.

Trần Thị Quỳnh Nga
Nguồn: Văn học và Ngôn ngữ

_________

(1), (3), (4), (9), (21) Trần Phong Giao: "Vài cảm nghĩ xuôi dòng", Tạp chí Văn số128/1969, Sài Gòn, tr.80, 82, 79, 82, 80.
(2), (11) Nguyễn Hiến Lê: "Lời cảm ơn gửi nhà xuất bản", Văn số 128/1969, Sài Gòn, tr. 18, 22.(5), (12), (15), (18) Nguyễn Hiến Lê: "Công việc dịch của chúng tôi", Chiến tranh và hoà bình, NXB Lá Bối, Sài Gòn, 1969, tr. 111, 85, 101, 97.(13) Nguyễn Hiến Lê: “Bốn lối kết trong tiểu thuyết, bốn nhân sinh quan”, Bách khoa số 290, 291/1969, Sài Gòn, tr. 18.(16) Lời “Tựa” Anna Karenina, NXB Khai Trí, Sài Gòn, 1973, tr. 26.
(8), (10), (17) Lời “Tựa” Vùng đất hồi sinh, NXB Phù Sa, Sài Gòn, 1973, tr. 7, 7, 14.(6), (7) N.I.Nikulin: "Tác phẩm của Lep Tônxtôi ở Sài Gòn thời bị tạm chiếm", Tạp chí Khoa học xã hội số 7/1991, Viện khoa học xã hội tại TP. Hồ Chí Minh, tr. 83, 87.
(19), (20) Tràng Thiên: "Một đề tài của Tolstoi: cái chết", Bách khoa số 163/ 1963, Sài Gòn, tr. 67, 67.
(14) Hoàng Vũ Đức Vân: "Léon Tolstoi trong tác phẩm Chiến tranh và hoà bình", Văn học số 22/1964, Sài Gòn, tr.38.

Các bài viết khác

• Tâm lượng rộng lớn
• Vĩnh biệt nhà thơ Thanh Tùng, tác giả Thời hoa đỏ
• EINSTEIN và TAGORE: Đối thoại về tính khách quan của chân lý
• Lãng mạn và giới: Về một cách nhìn trong tiểu thuyết Nguyễn Bính
• Những điều mới biết về nhà văn “sinh ra” Pippi Tất dài
• Tìm hiểu giá trị văn chương cũ
• Agatha Christie: Nữ hoàng trinh thám được săn đón dù đã qua đời
• Những ngả đường sáng tạo của Tagore
• Platon và việc thực hiện ý tưởng
• Chúng ta làm gì khi hàng loạt ước mơ tử tế bị từ bỏ?
• Xem thêm các bài viết khác >>